१६८९ मध्ये छत्रपती संभाजी महाराजांची पकड हा मराठा इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण आणि वेदनादायक प्रसंग आहे. गणोजी शिर्के, जो संभाजी महाराजांचा नातेवाईक आणि मराठा सरदार होता, याने स्वराज्याशी गद्दारी केली आणि औरंगजेबाला संभाजी महाराजांच्या ठिकाणाची माहिती पुरवली. त्यानंतर औरंगजेबाने अचानक संगमेश्वर येथे हल्ला करून संभाजी महाराज आणि त्यांच्या विश्वासू सखा कवी कलश यांना पकडले.

संभाजी महाराजांना औरंगजेबासमोर हजर करण्यात आले, तेव्हा त्यांच्यावर इस्लाम स्वीकारण्याचा दबाव टाकण्यात आला. औरंगजेबाने त्यांना अनेक प्रलोभने दाखवली, तसेच अमानुष छळ करून त्यांना झुकवण्याचा प्रयत्न केला. मात्र, संभाजी महाराजांनी अभूतपूर्व धैर्य आणि निश्चय दाखवत धर्म परिवर्तन करण्यास स्पष्ट नकार दिला. त्यांनी मुघल अत्याचारासमोर न झुकता मराठा अस्मिता आणि हिंदू धर्माचा अभिमान कायम राखला.

औरंगजेबाने त्यांचा छळ थांबवण्याऐवजी आणखी निर्दयी पद्धतीने अत्याचार केले. संभाजी महाराजांचे डोळे काढण्याचा, जिभा कापण्याचा आणि शरीराचे लचके तोडण्याचा अमानुष छळ करण्यात आला. हा छळ तब्बल ४० दिवस सुरू होता, पण तरीही संभाजी महाराजांनी आत्मसमर्पण केले नाही. अखेर, ११ मार्च १६८९ रोजी औरंगजेबाच्या आज्ञेवरून त्यांची निर्घृण हत्या करण्यात आली. त्यांचे पार्थिव भीमा नदीच्या काठी टाकण्यात आले.

संभाजी महाराजांचे बलिदान व्यर्थ गेले नाही. त्यांच्या मृत्यूनंतर मराठ्यांमध्ये जबरदस्त संताप उसळला आणि स्वराज्यासाठी लढण्याचा निर्धार अधिक दृढ झाला. पुढील काळात मराठ्यांनी गुरिल्ला युद्धतंत्र अधिक प्रभावीपणे वापरून मुघलांना पराभवाच्या मार्गावर नेले.

संभाजी महाराजांचे हौतात्म्य ही मराठा इतिहासातील वीरश्री आणि आत्मसन्मानाची अद्वितीय गाथा आहे. त्यांच्या बलिदानामुळे मराठ्यांचे स्वातंत्र्य टिकून राहिले आणि पुढे छत्रपती राजाराम व महाराणी ताराबाई यांच्या नेतृत्वाखाली स्वराज्याचा संघर्ष अधिक जोमाने सुरू राहिला.