how to start upsc preparation from zero level
भारतातील सर्वात प्रतिष्ठित आणि कठीण परीक्षांपैकी एक म्हणजे UPSC सिव्हिल सेवा परीक्षा. ही परीक्षा भारतीय प्रशासनिक सेवा (IAS), भारतीय पोलीस सेवा (IPS), भारतीय परराष्ट्र सेवा (IFS) आणि इतर केंद्रीय सेवांसाठी घेतली जाते. लाखो उमेदवार दरवर्षी या परीक्षेसाठी तयारी करतात, परंतु यश मिळवण्यासाठी योग्य नियोजन, सातत्य आणि संयम आवश्यक असतो.
शून्यापासून यूपीएससीची तयारी करणे हे आव्हानात्मक असते, कारण हे क्षेत्र विस्तृत अभ्यासक्रम आणि कठोर स्पर्धेमुळे ओळखले जाते. मात्र, योग्य दिशादर्शन आणि योग्य पद्धतीने अभ्यास केल्यास यश मिळवणे अवघड नाही.
how to start upsc preparation from zero level
1. information about UPSC exam | यूपीएससी परीक्षेची मूलभूत माहिती
यूपीएससी परीक्षेच्या तयारीसाठी सर्वप्रथम या परीक्षेची मूलभूत माहिती असणं आवश्यक आहे. या परीक्षेचा स्वरूप, पात्रता आणि टप्पे समजून घेणं महत्त्वाचं आहे.
UPSC Exam Format | यूपीएससी परीक्षा स्वरूप:
यूपीएससी सिव्हिल सेवा परीक्षा तीन टप्प्यांत घेतली जाते:
- पूर्व परीक्षा (Prelims) – ही प्राथमिक चाचणी असून यामध्ये वस्तुनिष्ठ प्रकाराचे प्रश्न विचारले जातात.
- मुख्य परीक्षा (Mains) – ही वर्णनात्मक परीक्षा असते, ज्यामध्ये उत्तर लेखन कौशल्य महत्त्वाचे असते.
- मुलाखत (Interview) – हा अंतिम टप्पा असून व्यक्तिमत्त्व परीक्षणावर भर दिला जातो.
Eligibility for UPSC | पात्रता:
- वयमर्यादा:
- सामान्य प्रवर्ग: 21 ते 32 वर्षे
- ओबीसी: 21 ते 35 वर्षे
- SC/ST: 21 ते 37 वर्षे
- शैक्षणिक पात्रता:
- कोणत्याही शाखेतील पदवी आवश्यक
- प्रयत्नांची मर्यादा:
- सामान्य प्रवर्ग: 6 प्रयत्न
- ओबीसी: 9 प्रयत्न
- SC/ST: अमर्यादित प्रयत्न
UPSC परीक्षेच्या पात्रता, अभ्यासक्रम आणि प्रक्रियेची सविस्तर माहिती मिळवण्यासाठी हा लेख वाचा – UPSC म्हणजे काय? पूर्ण माहिती
2. UPSC exam syllabus | यूपीएससी परीक्षेचा अभ्यासक्रम समजून घ्या
यूपीएससीची तयारी सुरू करण्यापूर्वी संपूर्ण अभ्यासक्रम समजून घेणं आवश्यक आहे. योग्य अभ्यासक्रमाची माहिती असल्यास तुम्ही प्रभावीपणे नियोजन करू शकाल.
पूर्व परीक्षा (Prelims):
- General Studies (GS):
- चालू घडामोडी
- भारतीय इतिहास आणि स्वातंत्र्य चळवळ
- भूगोल: भारत आणि जग
- भारतीय राज्यव्यवस्था आणि शासन
- आर्थिक आणि सामाजिक विकास
- पर्यावरण आणि परिसंस्था
- CSAT (सिव्हिल सर्व्हिस अॅप्टिट्यूड टेस्ट)
- तर्कशक्ती
- अंकगणितीय क्षमता
- संख्याशास्त्र
- निर्णयक्षमता आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता
मुख्य परीक्षा (Mains):
मुख्य परीक्षेत 9 पेपर असतात:
- निबंध लेखन: विविध सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक विषयांवर लेखन.
- सामान्य अध्ययन (GS):
- GS1: इतिहास, भूगोल, कला आणि संस्कृती
- GS2: राज्यशास्त्र, शासन आणि आंतरराष्ट्रीय संबंध
- GS3: अर्थव्यवस्था, विज्ञान-तंत्रज्ञान, पर्यावरण
- GS4: नीतिशास्त्र, प्रामाणिकता आणि सत्यनिष्ठा
- वैकल्पिक विषय: उमेदवाराला दोन वैकल्पिक पेपर निवडावे लागतात.
- भाषिक पेपर: इंग्रजी आणि एक प्रादेशिक भाषा (मराठीसाठी मराठी भाषिक पेपर)
3. books for UPSC preparation from scratch | शून्यापासून तयारीसाठी पुस्तकांची निवड
यूपीएससीच्या तयारीसाठी योग्य पुस्तकांची निवड महत्त्वाची आहे. सुरुवातीला मूलभूत आणि सोपी पुस्तके निवडा आणि नंतर उच्चस्तरीय संदर्भ साहित्याकडे वळा.
Books for preliminary exams | पूर्व परीक्षेसाठी पुस्तके:
- इतिहास:
- NCERT (6वी ते 12वी)
- स्पेक्ट्रम – आधुनिक भारताचा इतिहास
- भूगोल:
- NCERT (11वी आणि 12वी)
- GC Leong – Physical Geography
- राज्यशास्त्र:
- लक्ष्मीकांत – भारतीय राज्यघटना
- अर्थशास्त्र:
- रमेश सिंग – भारतीय अर्थव्यवस्था
- चालू घडामोडी:
- The Hindu / Indian Express वर्तमानपत्र
- Yojana मासिक
4. Current affairs and newspaper reading | चालू घडामोडी आणि वर्तमानपत्र वाचन
यूपीएससी परीक्षेतील एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे चालू घडामोडी. यामध्ये राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय, आर्थिक, सामाजिक आणि पर्यावरणीय मुद्दे विचारले जातात.
Important Tools for UPSC | महत्त्वाची साधने:
- वर्तमानपत्रे:
- The Hindu, Indian Express (इंग्रजी)
- लोकसत्ता, सकाळ (मराठी)
- PIB (Press Information Bureau)
- Yojana आणि Kurukshetra मासिके
How To read it? | कशा पद्धतीने वाचावे?
- दररोज 1 ते 1.5 तास वर्तमानपत्र वाचनाला द्या.
- चालू घडामोडींच्या मुद्देसूद नोट्स तयार करा.
- GDP, नवीन धोरणे, योजना यासारख्या मुद्द्यांवर विशेष भर द्या.
5. Create a schedule and stay disciplined | वेळापत्रक तयार करा आणि शिस्तबद्ध राहा
UPSCची तयारी शून्यापासून करताना योग्य वेळापत्रक तयार करणे महत्त्वाचे आहे. सातत्याने अभ्यास केल्यासच यश मिळते.
Daily Schedule | दैनंदिन वेळापत्रक:
- सकाळी 7:00 – 9:00: चालू घडामोडी (वर्तमानपत्र आणि नोट्स)
- 9:00 – 12:00: GS अभ्यास (इतिहास/भूगोल)
- 1:00 – 4:00: राज्यशास्त्र किंवा अर्थशास्त्र
- 5:00 – 7:00: रिव्हिजन आणि नोट्स
- 7:00 – 9:00: उत्तर लेखन सराव
- 9:00 – 10:00: हलकं वाचन किंवा विश्रांती
6. Practice writing answers | उत्तर लेखन सराव करा
मुख्य परीक्षेत उत्तर लेखन हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. दीर्घ आणि मुद्देसूद उत्तर लिहिण्याचा सराव करा.
Answer Writing Tips | उत्तर लेखन टिप्स:
- उत्तराचा प्रारंभ आकर्षक असावा.
- आकृत्या, डायग्रामचा वापर करा.
- मुद्देसूद आणि विश्लेषणात्मक उत्तर लिहा.
- शब्दमर्यादा पाळा.
7. Mock Test and Answer Writing Practice for UPSC | मॉक टेस्ट आणि उत्तर लेखन सराव
UPSCच्या तयारीसाठी मॉक टेस्ट देणं अत्यावश्यक आहे. यामुळे वेळेचं नियोजन सुधारतं आणि आत्मविश्वास वाढतो.
- Prelims साठी: नियमित MCQ टेस्ट द्या.
- Mains साठी: उत्तर लेखन सराव करा.
8. Mental preparation and consistency | मानसिक तयारी आणि सातत्य
UPSCसाठी मानसिक तयारी महत्त्वाची आहे. परीक्षेच्या तयारीदरम्यान निराश होणं स्वाभाविक आहे, पण सातत्य ठेवा.
- स्वतःवर विश्वास ठेवा.
- नियमित ध्यान आणि व्यायाम करा.
- चांगली झोप घ्या.
9. online resources for UPSC | योग्य ऑनलाइन संसाधनांचा वापर करा
आजच्या डिजिटल युगात यूपीएससी परीक्षेची तयारी करताना ऑनलाइन संसाधने खूप उपयुक्त ठरतात. योग्य वेबसाइट्स, मोबाइल अ‍ॅप्स आणि यूट्यूब चॅनेल्सचा वापर केल्यास तुम्हाला गुणवत्तापूर्ण माहिती सहज उपलब्ध होऊ शकते.
Important online sources | महत्त्वाचे ऑनलाइन स्रोत:
- PIB (Press Information Bureau):
- सरकारी योजना, धोरणे आणि अधिकृत माहिती मिळवण्यासाठी विश्वसनीय स्रोत.
- Rajya Sabha TV / Sansad TV:
- चालू घडामोडी, विश्लेषणात्मक चर्चासत्र पाहण्यासाठी उपयुक्त.
- Vision IAS, Insights IAS:
- मोफत टेस्ट सिरीज आणि चालू घडामोडींसाठी चांगले स्रोत.
- Yojana आणि Kurukshetra ई-मॅगझीन:
- शासनाच्या योजनांविषयी आणि ग्रामीण विकासासंबंधी लेख मिळवण्यासाठी.
Important YouTube channels for UPSC | महत्त्वाचे यूट्यूब चॅनेल्स:
- Study IQ Education – चालू घडामोडींचे सखोल विश्लेषण.
- Unacademy UPSC – विषयानुसार मोफत लेक्चर्स.
- Drishti IAS – हिंदी माध्यमासाठी उपयुक्त.
- Sleepy Classes – राजकारण आणि आंतरराष्ट्रीय घडामोडींसाठी चांगला स्रोत.
10.The correct method of preparing notes | नोट्स तयार करण्याची योग्य पद्धत
यूपीएससी परीक्षेच्या तयारीसाठी नोट्स तयार करणे अत्यावश्यक आहे. यामुळे तुम्हाला शेवटी रिव्हिजन करणे सोपे जाते.
Points to remember when preparing notes | नोट्स तयार करताना लक्षात ठेवण्यासारखे मुद्दे:
- संक्षिप्त आणि मुद्देसूद लिहा: लांबलचक नोट्स टाळा. ठळक मुद्द्यांवर लक्ष केंद्रित करा.
- टॅब्लर फॉर्ममध्ये लिहा: तुलना, योजना, धोरणे यासाठी टेबलचा वापर करा.
- फ्लोचार्ट आणि डायग्राम: विश्लेषणात्मक उत्तरांसाठी फ्लोचार्टचा वापर करा.
- कलर कोडिंग: महत्त्वाचे मुद्दे हायलाइट करा.
उदाहरण:
भारताचा GDP दर:
- 2020 – 4.2%
- 2021 – 9.5% (कोरोना प्रभाव)
- 2022 – 7.0% (पुनर्प्राप्ती)
11. Develop answer writing skills | उत्तर लेखन कौशल्य विकसित करा
यूपीएससी मुख्य परीक्षेतील उत्तर लेखन कौशल्य अत्यंत महत्त्वाचे आहे. उत्तम उत्तर लेखनासाठी खालील गोष्टी लक्षात ठेवा:
उत्तर लेखन टिप्स:
- उत्तराचा प्रारंभ:
- उत्तराची सुरुवात साध्या पण प्रभावी परिचयाने करा.
- मुख्य भाग:
- मुद्देसूद लेखन करा.
- आकृत्या, डायग्राम वापरा.
- उपसंहार:
- संक्षिप्त निष्कर्ष लिहा.
- उपाययोजना सुचवा.
✅ प्रत्येक उत्तरासाठी ठराविक वेळ ठेवा:
- 10 गुणांसाठी – 150 शब्द
- 15 गुणांसाठी – 250 शब्द
12. Do a SWOT analysis for answer writing | उत्तर लेखनासाठी SWOT विश्लेषण करा
SWOT (Strength, Weakness, Opportunity, Threat) हे तंत्र वापरून उत्तर विश्लेषण करा.
- Strength: तुमच्या उत्तरातील सकारात्मक बाबी.
- Weakness: कमकुवत भाग शोधून सुधारणा करा.
- Opportunity: उत्तरात अधिक उदाहरणे किंवा आकडेवारी वापरा.
- Threat: वेळेत उत्तर पूर्ण होत नसेल, तर वेग वाढवा.
13. Study and analyze mock tests | मॉक टेस्टचा अभ्यास आणि विश्लेषण करा
UPSC परीक्षेच्या तयारीत मॉक टेस्ट अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत. यामुळे वेळेचे व्यवस्थापन सुधारते आणि आत्मविश्वास वाढतो.
Points to remember while taking mock tests: | मॉक टेस्ट देताना लक्षात ठेवण्याचे मुद्दे:
- वेळेचं व्यवस्थापन:
- परीक्षेच्या वेळेच्या मर्यादेत मॉक टेस्ट द्या.
- उत्तर लेखनाचा सराव:
- लेखनाचा वेग वाढवा.
- आपल्या चुका शोधा:
- चुकांची कारणे शोधा आणि सुधारणा करा.
- उत्तर विश्लेषण:
- चुकीच्या उत्तरांचा अभ्यास करा आणि त्यावर पुनरावलोकन करा.
14. Practice writing answers for the main exam | मुख्य परीक्षेसाठी उत्तर लेखनाचा सराव
मुख्य परीक्षेत वर्णनात्मक उत्तर लेखन असते, त्यामुळे नियमित उत्तर लेखनाचा सराव करा.
Answer writing method | उत्तर लेखनाची पद्धत:
- परिचय – विषयाची पार्श्वभूमी स्पष्ट करा.
- मुख्य भाग – मुद्देसूद लेखन करा (बुलेट पॉइंट्सचा वापर करा).
- उपसंहार – संक्षिप्त निष्कर्ष द्या.
15. Maintain mental stability and consistency | मानसिक स्थैर्य आणि सातत्य ठेवा
UPSC परीक्षेच्या तयारीत मानसिक स्थैर्य राखणं खूप महत्त्वाचं आहे. दीर्घकालीन तयारीदरम्यान निराशा येऊ शकते, परंतु संयम ठेवा.
Tips for mental preparation | मानसिक तयारीसाठी टिप्स:
- ध्यान आणि योगा: दररोज ध्यान करा. यामुळे मन:शांती आणि एकाग्रता वाढते.
- आरोग्याची काळजी घ्या: योग्य आहार आणि व्यायाम करा.
- नियमित ब्रेक घ्या: तणावमुक्त राहण्यासाठी ब्रेक आवश्यक आहे.
- तणाव व्यवस्थापन तंत्रे वापरा: परीक्षेचा तणाव कमी करण्यासाठी योग्य पद्धती वापरा. तणावमुक्त राहण्यासाठी उपयुक्त उपाय जाणून घेण्यासाठी हा लेख वाचा – परीक्षेच्या काळात तणाव कसा टाळावा?
16. Constantly self-evaluate | सतत आत्ममूल्यांकन करा
UPSC परीक्षेसाठी सातत्याने आत्ममूल्यांकन (Self-assessment) करणे आवश्यक आहे. यामुळे तुमच्या अभ्यासातील कमकुवत आणि मजबूत बाजू ओळखता येतात आणि त्यावर सुधारणा करता येते.
Benefits of self-assessment | आत्ममूल्यांकनाचे फायदे:
- अभ्यासातील प्रगती समजते.
- वेळेचे व्यवस्थापन सुधारते.
- कमजोर विषयांवर लक्ष केंद्रित करता येते.
- लेखन कौशल्यात सुधारणा होते.
Solutions for self-assessment | आत्ममूल्यांकनासाठी उपाय:
- नियमित मॉक टेस्ट द्या:
- आठवड्यातून एक मॉक टेस्ट अवश्य द्या.
- उत्तर विश्लेषण करा आणि चुका सुधारण्याचा प्रयत्न करा.
- टाइम मॅनेजमेंटचा सराव करा:
- परीक्षेप्रमाणे वेळेत उत्तर लेखनाचा सराव करा.
- वेळेची बचत करण्यासाठी तंत्रे वापरा (उदा. फ्लोचार्ट, डायग्राम्स).
- प्रत्येक विषयाचा आढावा घ्या:
- कोणत्या विषयात तुम्ही चांगले आहात आणि कुठे कमी आहात याचा आढावा घ्या.
- प्रोफेशनल मार्गदर्शन घ्या:
- अनुभवी शिक्षक किंवा मार्गदर्शकांकडून उत्तरांचे मूल्यमापन करून घ्या.
17. Use examples and statistics in writing your answer | उत्तर लेखनात उदाहरणे आणि आकडेवारी वापरा
UPSC मुख्य परीक्षेत उत्तर लेखनाच्या गुणवत्तेला जास्त महत्त्व असते. उत्तरांमध्ये संबंधित उदाहरणे आणि अचूक आकडेवारी दिल्यास त्याला जास्त गुण मिळतात.
Advantages of using an example | उदाहरण वापरण्याचे फायदे:
- उत्तर प्रभावी आणि विश्वासार्ह दिसते.
- थेट मुद्दे मांडता येतात.
- परीक्षकावर चांगला प्रभाव पडतो.
Tips for writing answers | उत्तर लेखनासाठी टिप्स:
- घटनांची तारीख आणि आकडेवारी वापरा:
- GDP, आर्थिक वाढ, योजना, सरकारी अहवाल यांची आकडेवारी वापरा.
- उदाहरण: “निती आयोगाच्या अहवालानुसार, 2022 मध्ये भारताची GDP वाढ 7.2% होती.”
- घटनांचा संदर्भ द्या:
- आंतरराष्ट्रीय करार, संयुक्त राष्ट्र संघाचे अहवाल, जागतिक बँकेचा डेटा यांचा उल्लेख करा.
- आकृत्या आणि चार्ट वापरा:
- उत्तर अधिक आकर्षक दिसते.
18. Prepare for essay writing | निबंध लेखनाची तयारी करा
मुख्य परीक्षेत निबंध लेखन अत्यंत महत्त्वाचे असते. निबंध लेखनात तुमची विचारसरणी, विषयाची समज आणि मांडणी कौशल्य तपासले जाते.
Tips for essay writing | निबंध लेखनासाठी टिप्स:
- प्रस्तावना:
- विषयाची थोडक्यात ओळख द्या.
- एखादा कोट किंवा उदाहरण देऊन सुरुवात करा.
- मुख्य भाग:
- विषयाचे विविध पैलू विस्तृतपणे मांडून स्पष्टीकरण द्या.
- आकडेवारी, उदाहरणे, घटनांचा उल्लेख करा.
- उपसंहार:
- सारांश द्या आणि परिणाम किंवा उपाय सुचवा.
Important topics for essay writing | निबंध लेखनासाठी महत्त्वाचे विषय:
- सामाजिक समस्या: गरिबी, बेरोजगारी, स्त्री सक्षमीकरण.
- आर्थिक विषय: GDP, आर्थिक विषमता, शाश्वत विकास.
- पर्यावरण: हवामान बदल, प्लास्टिक प्रदूषण.
- जागतिक घडामोडी: भारताचा जागतिक प्रभाव, आंतरराष्ट्रीय संबंध.
19. उत्तरांची पुनरावृत्ती करा
UPSC परीक्षेची तयारी करताना पुनरावृत्ती (Revision) अत्यंत महत्त्वाची आहे. सतत अभ्यास करूनही पुनरावृत्ती न केल्यास अनेक गोष्टी विसरल्या जातात.
Revision Tips | पुनरावृत्ती करण्याच्या टिप्स:
- स्मार्ट रिव्हिजन करा:
- मॉक टेस्ट देऊन चुका ओळखा आणि त्यांची पुनरावृत्ती करा.
- फ्लॅशकार्ड वापरा:
- महत्त्वाचे मुद्दे, तारीख आणि परिभाषा यांची पुनरावृत्ती करण्यासाठी फ्लॅशकार्ड उपयुक्त ठरतात.
- रिव्हिजन शेड्यूल बनवा:
- दर आठवड्याला विशिष्ट विषयाची पुनरावृत्ती करा.
- उदाहरण: सोमवार – इतिहास, मंगळवार – भूगोल, बुधवार – चालू घडामोडी.
20. Time Management and Practice | वेळेचे व्यवस्थापन आणि सराव
UPSC परीक्षेत वेळेचे व्यवस्थापन (Time Management) महत्त्वाचे असते. परीक्षेदरम्यान उत्तर लेखनासाठी वेळेचे योग्य नियोजन असणे आवश्यक आहे.
Time management tips | वेळेचे व्यवस्थापन करण्याच्या टिप्स:
- मॉक टेस्टमध्ये वेळेचा सराव करा:
- विशिष्ट वेळेत उत्तर पूर्ण करण्याचा सराव करा.
- टाइमर वापरा:
- घड्याळासमोर सराव करा.
- लेखन वेग वाढवण्यासाठी ठराविक वेळेत उत्तर लिहा.
- उत्तर लेखनासाठी शॉर्टकट वापरा:
- आकृत्या, डायग्राम आणि पॉइंट्स वापरा.
UPSC परीक्षेची तयारी शून्यापासून सुरू करणे कठीण वाटू शकते, पण योग्य नियोजन, सातत्य, मेहनत आणि आत्मविश्वास असल्यास तुम्ही नक्कीच यशस्वी व्हाल.
अभ्यासक्रम समजून घ्या.
योग्य पुस्तकांची निवड करा.
नोट्स तयार करा आणि रिव्हिजन करा.
उत्तर लेखनाचा नियमित सराव करा.
चालू घडामोडींचा अभ्यास करा.
सातत्य आणि आत्मविश्वास ठेवा.
✅ “स्वप्न पाहा, पण त्यासाठी कठोर परिश्रम करा!” 💪
👉 आपला अनुभव आणि प्रतिक्रिया खाली कमेंटमध्ये जरूर शेअर करा! 🚀
