संत ज्ञानेश्वर महाराज हे केवळ संत नव्हते, तर एक तत्त्वज्ञ, समाजसुधारक आणि आध्यात्मिक क्रांतीकारक होते. त्यांनी १३व्या शतकात मराठी भाषेत ज्ञानाचा अमूल्य खजिना लोकांसमोर मांडला. त्यांच्या विचारांनी वारकरी चळवळ, भक्तीपरंपरा, आणि सामाजिक समता यांना नवी दिशा दिली.

१. 🕉️ सर्व जीवांमध्ये परमेश्वर आहे

“सर्वां घटि हरी व्यापक” (ज्ञानेश्वरी)

संत ज्ञानेश्वरांचा विश्वास होता की, ईश्वर हा प्रत्येक सजीवाच्या अंत:करणात आहे – मग तो मनुष्य असो, पशू असो किंवा कीटक. त्यांनी ‘अद्वैत’ तत्त्वज्ञानावर आधारित विचार मांडला – म्हणजे ईश्वर आणि जीव वेगळे नाहीत.
त्यामुळे त्यांनी माणसात आणि प्राणिमात्रात ईश्वरदर्शन घडवून आणण्याचा प्रयत्न केला. या विचारामुळे ते प्रेम, दया आणि करुणा यांना सर्वसाधारण जीवनात उतरवण्याचे समर्थक होते.

वास्तविक अर्थ:

कोणतीही जात, धर्म, वर्ण, लिंग किंवा सामाजिक स्थान यावरून कोणी श्रेष्ठ वा कनिष्ठ नाही. प्रत्येक प्राणी हा ‘परब्रह्माचा अंश’ आहे.

२. 🔔 जातीभेद व धर्मभेद नष्ट करा

“माझ्या वाणीला भेद मान्य नाही.” (ज्ञानेश्वरी)

संत ज्ञानेश्वरांनी कर्मकांड, वर्णव्यवस्था आणि जातीय श्रेष्ठत्व यांचा तीव्र विरोध केला. त्यांच्या काळात शूद्र व अस्पृश्य लोकांना वेदाध्ययनाचा, देवपूजेचा किंवा आध्यात्मिक विचारांचा अधिकार नव्हता.
ज्ञानेश्वरांनी मराठी भाषेत ज्ञानेश्वरी लिहून, सर्वसामान्य जनतेसाठी भगवद्गीतेचे ज्ञान खुले केले.

त्यांचा हा विचार समता, बंधुता आणि सर्वसमावेशकतेचा संदेश देतो.

उदाहरण:

विठोबाच्या पायाशी सगळे समान – राजा असो वा रंक, ब्राह्मण असो वा महार.

३. 📿 ज्ञान आणि भक्तीचा संगम

“ज्ञानविना भक्ती अंधळी, भक्तिविना ज्ञान शुष्क.”

संत ज्ञानेश्वरांनी ज्ञान (तत्त्वज्ञान, आत्मसाक्षात्कार) आणि भक्ती (ईश्वरप्रेम, नामस्मरण) यांचा सुंदर संगम घडवून आणला. त्यांनी सांगितले की:

• केवळ भावनांवर आधारित भक्ती ही अंध असून, विवेक आवश्यक आहे.

• तसेच फक्त ग्रंथाधारित ज्ञान निरर्थक आहे, जर त्यात प्रेम, करुणा, आणि नम्रता नसेल.

त्यांच्या विचारांचा परिणाम:

भक्ती करताना तत्त्वज्ञान असावे आणि तत्त्वज्ञान शिकताना नम्रतेचा व भावनेचा आधार असावा – हेच संत परंपरेचे मूळ तत्त्व ठरले.

४. ❤️ प्रेम, दया आणि क्षमा – जीवनाचे आधारस्तंभ

“प्रेमे परमात्मा पाविजे.”

संत ज्ञानेश्वरांचा खरा धर्म म्हणजे प्रेम, दया, क्षमा आणि परोपकार.
त्यांच्या लेखणीतून आणि वाणीतून सदैव या गुणांचे महत्त्व अधोरेखित झाले आहे. त्यांनी सांगितले की:

• प्रेमामुळे अहंकार नाहीसा होतो.

• दयेमुळे आपले मन शुद्ध होते.

• क्षमेमुळे आपण ईश्वराशी जवळ जातो.

आजच्या काळासाठी महत्त्व:

आजच्या तणावपूर्ण आणि स्पर्धात्मक जीवनात ज्ञानेश्वरांचे हे विचार अत्यंत उपयुक्त आहेत. ते आपल्याला मन:शांती, सहविचार, आणि समजूतदारी शिकवतात.

५. 🧘 “जगाचा कल्याणभाव” – पसायदान

संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या ग्रंथाच्या शेवटी पसायदान म्हणून सर्व जगासाठी मंगलभावना व्यक्त केली.

“जे खळांची व्यंकटी सांडो, तया सत्कर्मी रती वाढो…”

या काही ओळींमधून त्यांनी हेच सुचवले की:

• दुष्ट प्रवृत्ती संपून जाव्यात.

• चांगुलपणाची व सत्वगुणांची वाढ व्हावी.

• संपूर्ण जग आनंदी, परिपूर्ण आणि सुखी व्हावे.

हे विचार आजही प्रेरणा देतात:

त्यांनी केवळ भक्ती केली नाही, तर समाजाचे कल्याण हेच अंतिम साध्य मानले. म्हणून त्यांच्या विचारांची जागतिक मूल्ये आहेत.

तुम्हाला हेही वाचायला आवडेल:
लोकमान्य टिळकांची माहिती मराठीत – स्वातंत्र्यलढ्याचा सिंहनाद!
जाणून घ्या टिळकांचे जीवन, विचार आणि भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील योगदान.