शिवाजी महाराजांची राज्यव्यवस्था आणि प्रशासन हे त्यांचे महान कार्य आहेत. राज्य स्थापनेसाठी त्यांनी केलेली मेहनत, त्यांची दूरदृष्टी, आणि प्रशासनासाठी केलेल्या शिस्तीचे आयोजन हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यांनी आपल्या राज्यात एक सुव्यवस्थित आणि समर्पित प्रशासन तयार केले होते, ज्या अंतर्गत राज्याचे प्रत्येक कर्तव्य, जबाबदारी आणि अधिकार स्पष्टपणे ठरवले होते.

मंत्रीमंडळ: शिवाजी महाराजांनी त्यांचे मंत्रिमंडळ केवळ राजकारणासाठीच नाही, तर प्रशासनाच्या प्रत्येक विभागासाठी सक्षम आणि निपुण व्यक्तींची निवड केली. त्यांचे मंत्री व अधिकारी एकमेकांच्या कार्यास सहाय्य करणारे आणि सामूहिक कार्याच्या दृष्टिकोनातून कार्य करणारे होते. त्यांच्या मंत्रीमंडळात विविध क्षेत्रातील तज्ञ होते, जसे की सैन्य, करप्रणाली, वाणिज्य, न्याय, इत्यादी.

मंत्रालयाचे प्रमुख विभाग:

1. मुख्य मंत्री (महाराज): शिवाजी महाराज स्वतः त्यांच्याकडे असलेल्या सर्व निर्णयांमध्ये नेत्याचे स्थान राखत होते. ते सर्व निर्णय आपल्या गुप्त सल्लागार आणि कर्तव्यदक्ष मंत्री यांच्या मदतीने घेत होते.
2. प्रमुख सेनापती: सेनापती ही पदे त्यांना युद्धप्रमुख बनवण्यासाठी होती, ज्यांचा मुख्य कार्य सैन्य व्यवस्थापन, युद्ध रणनीती आणि किल्ल्यांचे संरक्षण हे होते.
3. वित्तमंत्री (खजिनदार): आर्थिक बाबींचा कडक तपास आणि चुकता खजिना ठेवणे हे अत्यंत महत्त्वाचे कार्य होते.
4. न्यायमंत्री (दंडाधिकारी): न्याय आणि शिस्त राखण्याचे कार्य हे अत्यंत महत्त्वाचे होते. योग्य न्याय व्यवस्थेचा वापर करूनच लोकांचे विश्वास मिळवले जात होते.

शिवाजी महाराजांनी केलेली राज्यव्यवस्थेची रचना केवळ संघटनात्मकदृष्ट्या नाही, तर ती समाजाचे कल्याण लक्षात ठेवून केली होती. प्रत्येक विभागाच्या प्रमुखांना अधिकार देत, प्रत्येक गोष्टीसाठी स्वतंत्र कर्तव्य निश्चित केले होते. यामुळे त्यांच्या राज्यात कोणताही गोंधळ झाला नाही आणि प्रशासन अत्यंत प्रभावीपणे चालले.