tulsi vivah mangalashtak | तुलसी विवाह मंगलाष्टक
स्वस्ति श्री गणनायकं गजमुखं, मोरेश्वरं सिद्धिदं ।
बल्लाळो मुरुडं विनायकमहं, चिन्तामणि स्थेवरं ||
लेण्याद्रिं गिरिजात्मकं सुरवरदं, विघ्नेश्वरम् ओज़रम् |
ग्रामे रांजण संस्थितम् गणपतिः, कुर्यात् सदा मंगलम || १ ||
गंगा सिंधु सरस्वती च यमुना, गोदावरी नर्मदा ।
कावेरी शरयू महेंद्रतनया शर्मण्वती वेदिका ।।
क्षिप्रा वेत्रवती महासुर नदी, ख्याता गया गंडकी ।
पूर्णा पूर्ण जलैः समुद्र सरिता, कुर्यातसदा मंगलम ।। २ ।।
लक्ष्मी: कौस्तुभ पारिजातक सुरा धन्वंतरिश्चंद्रमा: ।
गाव: कामदुधाः सुरेश्वर गजो, रंभादिदेवांगनाः ।।
अश्वः सप्त मुखोविषम हरिधनुं, शंखोमृतम चांबुधे ।
रत्नानीह चतुर्दश प्रतिदीनम, कुर्वंतु वोमंगलम ।। ३ ।।
राजा भीमक रुख्मिणीस नयनी, देखोनी चिंता करी ।
ही कन्या सगुणा वरा नृपवरा, कवणासि म्यां देईजे ।।
आतां एक विचार कृष्ण नवरा, त्यासी समर्पू म्हणे ।
रुख्मी पुत्र वडील त्यासि पुसणे, कुर्यात सदा मंगलम ।। ४ ।।
लक्ष्मीः कौस्तुभ पांचजन्य धनु हे, अंगीकारी श्रीहरी ।
रंभा कुंजर पारिजातक सुधा, देवेंद्र हे आवरी ।।
दैत्यां प्राप्ति सुरा विधू विष हरा, उच्चैःश्रवा भास्करा ।
धेनुवैद्य वधू वराशि चवदा, कुर्यात सदा मंगलम ।। ५ ।।
लाभो संतति संपदा बहु तुम्हां, लाभोतही सद्गुण ।
साधोनि स्थिर कर्मयोग अपुल्या, व्हा बांधवां भूषण ।।
सारे राष्ट्र्धुरीण हेचि कथिती कीर्ती करा उज्ज्वल ।
गा गार्हस्थाश्रम हा तुम्हां वधुवऱां देवो सदा मंगलम ।। ६ ।।
विष्णूला कमला शिवासि गिरिजा, कृष्णा जशी रुख्मिणी ।
सिंधूला सरिता तरुसि लतिका, चंद्रा जशी रोहिणी ।।
रामासी जनकात्मजा प्रिय जशी, सावित्री सत्यव्रता ।
तैशी ही वधू साजिरी वरितसे, हर्षे वरासी आतां ।। ७।।
आली लग्नघडी समीप नवरा घेऊनि यावा घरा ।
गृह्योत्के मधुपर्कपूजन करा अन्तःपटाते धारा ।।
दृष्टादृष्ट वधुवरा न करितां, दोघे करावी उभी ।
वाजंत्रे बहु गलबला न करणे, लक्ष्मीपते मंगलम ।। ८ ।।
tulsi vivah mangalashtak | तुलसी विवाह मंगलाष्टक
भारतीय संस्कृतीमध्ये सण-उत्सवांना अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. त्यामध्ये तुलसी विवाह हा एक विशेष धार्मिक आणि सांस्कृतिक विधी मानला जातो. कार्तिक महिन्याच्या शुद्ध एकादशीपासून सुरू होणारा हा विवाह सोहळा, घराघरात अत्यंत श्रद्धेने पार पाडला जातो.
या दिवशी, तुलसी म्हणजेच वृंदा देवीचे लग्न, भगवान विष्णूच्या शालिग्राम रूपाशी लावले जाते. हा विवाह अगदी खऱ्या विवाहासारखाच विधीपूर्वक संपन्न होतो आणि त्यात विविध परंपरागत मंत्र, पूजा, वंदना यांसोबतच विशेषत्वाने मराठी मंगलाष्टक म्हटले जाते.
tulsi vivah | तुलसी विवाह म्हणजे काय?
तुलसी विवाह हा हिंदू धर्मातील एक अत्यंत पवित्र धार्मिक विधी मानला जातो. हा विवाह शास्त्रमान्य असून विशेषतः कार्तिक महिन्यातील शुद्ध एकादशीपासून ते पौर्णिमेपर्यंत साजरा केला जातो. विशेषतः प्रबोधिनी एकादशी ही या विवाहासाठी शुभ मानली जाते, कारण याच दिवशी भगवान विष्णू चार महिन्यांच्या योगनिद्रेनंतर जागे होतात आणि त्यांच्या सर्व प्रकारच्या शुभ कार्यांना सुरुवात होते.
पौराणिक पार्श्वभूमी
तुलसी विवाहाचा उगम वृंदा या एक पतिव्रता स्त्रीच्या कथेतून होतो. वृंदा ही असुरराज जलंधराची पत्नी होती. तिच्या पतिव्रतेमुळे जलंधरास अमरत्वप्राय शक्ती प्राप्त झाली होती. देव-दैत्य संग्रामात देवांना जलंधराला हरवणे अशक्य झाले होते.
तेव्हा भगवान विष्णूने जलंधराचे रूप घेतले आणि वृंदेची पतिव्रता शक्ती भंग केली. जेव्हा वृंदेला सत्य समजले, तेव्हा तिने स्वतःला अग्नीत समर्पित केले आणि विष्णूंना शाप दिला की ते पत्नीवियोग सहन करतील. तिच्या भक्तीने संतुष्ट होऊन विष्णूंनी तिला तुलसी रूपात पृथ्वीवर स्थान दिले आणि वचन दिले की ते तिच्याशी विवाह करतील.
त्यामुळे प्रत्येक वर्षी कार्तिक महिन्यात भगवान विष्णूचे शालिग्राम रूप आणि तुलसीचे रोपटे यांच्या प्रतीकात्मक विवाह विधीचे आयोजन केले जाते.
तुलसी व शालिग्राम: प्रतीक आणि पूज्यत्व
- तुलसी ही वनस्पती केवळ आयुर्वेदिक दृष्टिकोनातून नव्हे तर धार्मिक दृष्टीनेही अत्यंत पूजनीय आहे. ती लक्ष्मीचे रूप मानली जाते.
शालिग्राम हे विष्णूचे स्वयंभू रूप असून ते पवित्र नदी गोमतीत सापडते. याला विष्णूचा पिंड स्वरूप मानले जाते.
या दोघांचे विवाह म्हणजे नैसर्गिक व आध्यात्मिक घटकांचे एकत्रीकरण होय.
विवाह विधीची प्रक्रिया
तुलसी विवाहाची सुरुवात घरात किंवा मंदिरात एक वेगळं मंडप तयार करून केली जाते. विवाह विधी अगदी पारंपरिक पद्धतीने पार पडतो. यामध्ये खालील प्रमुख टप्पे असतात:
तुलसी मठ तयार करणे व तुलसीच्या रोपट्याला साडी, दागिने घालून वधूसारखे सजवणे.
शालिग्राम किंवा विष्णू मूर्तीला धोतर व टोप घालून वरासारखे सजवणे.
हळदी-कुंकू, ओटी भरवणे, औक्षण, अक्षता टाकणे अशा पारंपरिक विधी पार पाडल्या जातात.
यानंतर मंगलाष्टक म्हणत वधूवरांना अक्षता टाकण्यात येते. मंगलाष्टक हे या विधीतील सर्वांत महत्त्वाचे व भक्तिपूर्वक पार पाडले जाणारे अंग आहे.
शेवटी आरती व प्रसाद वाटप होऊन विवाह विधी पूर्ण केला जातो.
का केला जातो तुलसी विवाह?
- आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून, या विवाहामुळे पती-पत्नीमध्ये प्रेम, विश्वास व सौहार्द वाढतो असा समज आहे.
अविवाहित कन्यांनी तुलसी विवाहात सहभागी होऊन प्रार्थना केल्यास त्यांना उत्तम वर प्राप्त होतो असे मानले जाते.
घरात धार्मिक वातावरण, समृद्धी आणि सकारात्मक ऊर्जा निर्माण होते.
अनेक घरांमध्ये या दिवशी लग्न लावणे शक्य नसल्यामुळे देवतेचे लग्न लावून आपल्या भावनांचा, श्रद्धेचा आणि आदर्शाचा सन्मान केला जातो.
घरगुती तुलसी विवाहाचे महत्त्व
तुलसी विवाह केवळ मंदिरात नव्हे तर घरोघरी साजरा केला जातो. यात घरातील लहान-थोर सगळेच सहभागी होतात. लहान मुलं ‘वर-बायको’ म्हणून अभिनय करतात, महिलांनी मंगलाष्टक म्हणायचं असतं, व वृद्ध मंडळी विवाह विधीची जबाबदारी घेतात. हा सोहळा म्हणजे संघटन, श्रद्धा आणि आनंदाचं प्रतीक होतो.
तुलसी विवाह म्हणजे श्रद्धा, भक्ती, निसर्गपूजा आणि संस्कृतीचं एकत्रित रूप. यामधील मंगलाष्टक हे केवळ एक धार्मिक गीत नसून, ते आपल्या परंपरेतील एक महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक घटक आहे. या विवाहामध्ये आपण केवळ धार्मिक विधी पार पाडत नाही, तर आपल्या संस्कृतीला पुढील पिढीकडे नेण्याचं कार्य करत असतो.
tulsi vivah mangalashtak | तुलसी विवाहाची कथा व पारंपरिक मान्यता
पौराणिक कथेनुसार, वृंदा ही एक अत्यंत पतिव्रता स्त्री होती. तिच्या पतिव्रत्यामुळे देव आणि दैत्यांमध्ये युद्ध होऊ लागले. तिचे पती जलंधर याला अमरता प्राप्त झाली होती. देवांनी तिच्या पतिव्रत्याचा नाश करण्यासाठी विष्णूला मदतीस बोलावले. विष्णूने जलंधराचे रूप घेऊन वृंदेची परीक्षा घेतली. जेव्हा तिला सत्य कळले, तेव्हा तिने शाप देऊन स्वतःला अग्नीत अर्पण केले. तिच्या भक्तीने प्रसन्न होऊन विष्णूने तिला तुलसी या वनस्पतीचे रूप दिले आणि वचन दिले की ते तिच्याशी विवाह करतील.
हीच पार्श्वभूमी लक्षात घेता, आजही तुलसी विवाह हा अत्यंत भक्तिभावाने साजरा केला जातो.
मंगलाष्टकचे महत्व
महाराष्ट्रीयन विवाहात मंगलाष्टक हे अनिवार्य घटक मानले जाते. हे पारंपरिक श्लोक आहेत जे विवाहात वधू-वराच्या मंगलमय सहजीवनासाठी म्हणले जातात. तुलसी विवाह असो किंवा सामान्य मानवी विवाह, मंगलाष्टकांचा सहभाग हे शुभतेचे प्रतीक आहे.
मंगलाष्टक म्हणताना वधू-वर एकमेकांवर अक्षता टाकतात. या वेळी संपूर्ण घरात भक्तीमय वातावरण निर्माण होते. हे केवळ संस्कृतीचे जतन नसून एक प्रकारचे सामूहिक आनंदाचे क्षण असतात.
मंगलाष्टक म्हणजे केवळ गीत नव्हे – एक संस्कार
मंगलाष्टक हे फक्त उच्चारायचे श्लोक नाहीत. ते विवाहातील संस्कार, शुभेच्छा, आणि एकत्रित जीवनाच्या प्रारंभाचे प्रतीक आहेत. यामध्ये आशीर्वादाची उर्जा, संस्कारांची गोडी, आणि परंपरेचा सन्मान आहे.
Tulsi Vivah Mangalashtak म्हटले जात असताना, घरातील प्रत्येक व्यक्ती त्या मंगलतेच्या वातावरणात एकरूप होते. हे क्षण जीवनभर लक्षात राहतात.
mangalashtak | मंगलाष्टक व सांस्कृतिक मूल्ये
मंगलाष्टक केवळ श्लोक नाही, तर आपल्या संस्कृतीचा आत्मा आहे. हे गाताना वधूवरांना, त्यांच्या कुटुंबियांना, आणि समारंभातील प्रत्येक उपस्थिताला एकत्रित बांधणारी एक अदृश्य भावना निर्माण होते.
त्यातून मिळणारे मूल्य:
एकात्मता: सगळ्या उपस्थितांनी एकत्र येऊन शुभेच्छा देणं.
सकारात्मक ऊर्जा: मंगलाष्टकाचे उच्चार वातावरणात शुभ लहरी निर्माण करतात.
परंपरेचे जतन: लहान पिढ्यांना या विधीमधून पारंपरिक संस्कार मिळतात.
स्त्रीशक्तीचा सन्मान: स्त्रियांनी सामूहिकरित्या मंगलाष्टक म्हणणे ही एक आध्यात्मिक शक्तीची साक्ष असते.
tulsi vivah | आजच्या काळात तुलसी विवाहाचे सामाजिक महत्त्व
आज जरी विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाने आपली जीवनशैली बदलली असली, तरी अशा धार्मिक विधींमुळे आपण आपल्या मूल्यव्यवस्थेशी आणि मुळांशी जोडलेले राहतो. तुलसी विवाह हे निसर्गाशी आणि श्रद्धेशी नातं जोडणारे उदाहरण आहे. घराघरात साजरा केला जाणारा हा उत्सव आज एक कौटुंबिक सोहळा बनला आहे, जिथे प्रत्येकाला सहभागी होण्याची संधी मिळते.
धार्मिक लाभ
तुलसी विवाह आणि त्यात म्हटले जाणारे मंगलाष्टक केवळ एक परंपरा नसून, त्याचे काही धार्मिक लाभही मानले जातात:
घरात सौख्य व समृद्धी वाढते.
विवाहयोग्य मुलींचे सौभाग्य बळकट होते.
भगवान विष्णू आणि माता लक्ष्मी यांची कृपा प्राप्त होते.
क्लेश, अडथळे, विवाहातील अडचणी दूर होतात, अशी श्रद्धा आहे.
तुलसी विवाह हा एक पवित्र, आध्यात्मिक आणि भावनिक कार्यक्रम आहे, ज्यात प्रत्येक ओळ, प्रत्येक विधीचा एक अर्थ आणि संस्कृतीशी असलेले दृढ नातं आहे. त्यात म्हटले जाणारे मंगलाष्टक हे केवळ एक धार्मिक गीत नसून, विवाहाचे मंगलसूचक, भावनिक आणि सांस्कृतिक अस्तित्व आहे.
tulsi vivah | तुलसी पूजन मंत्र
तुलसी पूजन करताना खालील मंत्रांचा उच्चार करावा. हे मंत्र तुलसीच्या पवित्रतेचे, तिच्या स्वरूपाचे आणि तिच्या आशीर्वादांचे स्तवन करतात:
1. तुलसी आवाहन मंत्र
ॐ तुलस्यै नमः ।
🌼 या मंत्राने तुलसीचे पूजन सुरू करण्यापूर्वी तिचे आवाहन केले जाते.
2. तुलसी पूजन संकल्प मंत्र
मम समस्त पापक्षयपूर्वक सकलशुभफलप्राप्त्यर्थं
तुलसी पूजनं करिष्ये ॥
🙏 या मंत्राद्वारे आपण पूजनाचा संकल्प करतो – आपली पापं दूर व्हावीत आणि शुभ फळांची प्राप्ती व्हावी, असा हेतू असतो.
3. तुलसी स्तुति मंत्र
ॐ तुलसि श्रीमहालक्ष्मि विष्णोः प्रियवल्लभे । यत् दर्शनात् व्रजं याति तत् त्वां संपूजयाम्यहम् ॥
🌸 या मंत्रात तुलसीला श्रीमहालक्ष्मीचे रूप मानले आहे. तिच्या दर्शनानेच मोक्ष मिळतो असे म्हणतात.
4. तुलसी अर्चन मंत्र
नमामि तुलसीं दिव्यां सर्वपाप प्रणाशिनीम् । स्नानोपरि नमस्तुभ्यं नमो दारिद्र्य नाशिनि ॥
🌿 या स्तवनात तुलसीची दिव्यता, पावित्र्य, आणि दरिद्र्यनाशक शक्तीचे वर्णन केले आहे.
